अनंतराव... उत्साहाचा झरा...

आज सकाळी अनंतराव गेले. वय वर्षे ८६. अखेरच्या दिवसापर्यंत चालत-फिरत होते, बोलत होते. आज सकाळी त्यांनी विश्रांती घेतली. कदाचित त्यांच्या आयुष्यातील ही पहिलीच विश्रांती असावी. पूर्वी च्यवनप्राशची एक जाहिरात होती. त्यात एक संवाद होता. ‘साठ साल के बूढे या साठ साल के जवान…’ ती जाहिरात अनंतरावांना अगदी तंतोतंत लागू होती. अनंतराव म्हणजे कायमच तरुण वाटायचे. त्यांचं वय वाढलं, वार्धक्य आलं, तरी कार्यप्रवृत्तीत वार्धक्याची लक्षणं कधीच दिसली नाहीत. ना त्यांच्या हाती कधी काठी आली. ना कधी अनंतरावांच्या चालण्याचा वेग मंदावला. एका हातात छोटी बॅग घेऊन लगबगीने कुठेतरी जाणारे अनंतराव आता पुन्हा कधीच दिसणार नाहीत. उत्साहाचा एक अखंडपणे वाहत असलेला झरा आज शांत झाला.

अनंतराव म्हणजे कायम काही ना काही कामामध्ये स्वतःला गुंतवून ठेवणारा माणूस. त्यांची आणि माझी पहिली ओळख झाली माझ्या लहानपणीच झाली. अस्मादिकांचे फ्रेंड, फिलॉसॉफर आणि गाईड रवी पत्की ते त्यावेळी आमच्या वॉर्डचे भारतीय जनता युवा मोर्चाचे अध्यक्ष होते. त्यावेळी अनंतराव मला पहिल्यांदा भेटले. मी अगदीच लहान होतो. पण प्रत्येक कार्यक्रमात त्यांचा उत्साह आणि पुढाकार घेण्याची वृत्ती अजूनही लक्षात आहे. भारतीय जनता पार्टीचं काम असो, गणेशोत्सव किंवा लोकमान्यनगर भाडेकरू संघाचं काम असो, शाळा समितीचे काही काम असो किंवा दत्तमंदिराचं काम असो अनंतराव सर्वात पुढे. बरं दोन-पाच वर्षे नाही, तर गेली अनेक वर्षे ते या कामामध्ये कार्यरत होते. एक नाहीतर दुसरं, हे नाहीतर ते असं सुरू असायचं. कोणताही उपक्रम किंवा संस्था घ्या अनंतरावांनी आहेतच. लोकमान्यनगर आणि अंनतराव हे कधीच एकमेकांपासून वेगळं करता येणार नाही.

अनंतराव व्यवसायाने रंगभूषाकार अर्थात मेकअप आर्टिस्ट होते. ती सर्व कामं आणि दौरे वगैरे सांभाळून अनंतरराव इतर सर्व व्याप सांभाळायचे. आमच्या भागात त्यावेळी भाजपाचे तीन मुख्य खांब होते. एक आमच्या कॉलनीतील अनंतराव जोशी, दुसरे चिमणबागेतील माधवराव कानिटकर आणि तिसरे नवी पेठेतील कुर्डेकर. मतदारयाद्या कशा पहायच्या, स्लिपा कशा लिहायच्या, पत्रकं वगैरे वाटताना कसं बोलायचं हे त्यांच्याकडूनच शिकायला मिळायचं. १९९२ साली विजयाताई केंजळे आमच्या वॉर्डातून निवडणूक लढवित होत्या. त्यावेळी प्रत्येक घरी मतदान स्लीपबरोबर अक्षता देऊन मतदानाला निमंत्रित करण्याची शक्कल अनंतरावांनी लढविली होती. विजयाताई त्यावेळी पराभूत झाल्या आणि वंदना चव्हाण निवडून आल्या. निवडणूक महापालिकेची असो किंवा पदवीधरची अनंतराव प्रत्येक ठिकाणी हिरीरीनं पुढंच असायचे.

 

   (अनंतरावांकडे जाताना कायम नजरेस पडणारी ही भिंत...)

निवडणुकीच्या दिवशी अनंतरावांच्या घरीच कार्यकर्त्यांचं जेवण असायचं. मी तर तेव्हा अगदीच लहान होतो. पण अनंतरावांच्या बरोबर असल्यामुळं निवडणूक, प्रचार नि मतदानाच्या दिवशी असणारी यंत्रणा, पोलिंग एजंट आणि इतर सर्व प्रक्रिया अगदी जवळून पहायला मिळाल्या. अनुभवायला मिळाल्या. अनंतरावांनी पक्षाकडे स्वतःसाठी कधी तिकिट मागितलं की नाही माहिती नाही. पण पक्षाचा जो उमेदवार असेल त्याचा प्रचार अनंतराव मनापासून करायचे. मालतीबाई परांजपे, नंदू फडके आणि इतर नेते उमेदवारांच्या वेळच्या आठवणी ते रंगात आले की सांगायचे. १९९०मध्ये झालेल्या विधानसभा निवडणुकीपासून तर मला ते अगदी लख्ख आठवतायेत. तेव्हा शिवसेना-भाजप युतीचे शशिकांत सुतार आमच्याकडे उमेदवार होते. तेव्हापासून अगदी आता पार पडलेल्या लोकसभा निवडणुकीतही अनंतराव सक्रिय होते.

 
   (२०१७च्या महापालिका निवडणुकीदरम्यान अनंतरावांची झालेली भेट...)

लोकमान्यनगर भाडेकरू संघ आणि आताचा सदनिकाधारक संघ, बालविकास मंदिर यांचा गाडाही अनंतरावांनी अनेक वर्षे हाकला. पाण्याची बिलं तयार करणं, त्यांची वसुली कऱणं, लाइटची बिलं वाटणं वगैरे कामं अनंतरावांनी अनेक वर्षे केली. लोकमान्यनगरचा पुनर्विकास हा गेली अनेक वर्षे रखडलेला प्रश्न आहे. त्यासाठीही अनंतरावांची धडपड सुरू होती. आज ना उद्या पुनर्विकास होईल, या आशेवर ते होते. मध्यंतरी सदनिकाधारक संघाची सूत्रे कॉनलीतील काही तरूण मंडळींनी त्यांच्याकडून स्वीकारली. ‘अनंतराव, तुम्ही खूप वर्षे कष्ट केले. आता तुम्ही विश्रांती घ्या. आम्ही बघतो सगळं,’ असं आम्ही त्यांना म्हटलं. त्यावेळी अनंतराव काहीसे नाराज झाले होते. पण ती नाराजी त्यांनी कधीच बोलून दाखविली नाही. की आमचे संबंध दुरावले नाहीत. त्यांना हटविण्यासाठी आम्ही सूत्रे हातात घेतली नव्हती हे त्यांना कदाचित कळलं असावं. गेली चार-पाच वर्षे सर्व कारभार पाहताना आमच्या नाकात दम येतोय. अनंतरावांनी इतकी वर्षे कसं सांभाळलं असेल, हे आता समजतंय.

पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी लोकसभा निवडणुकीपूर्वी शेवटी ‘मन की बात’ केली. तेव्हा तो कार्यक्रम सार्वजनिकरित्या साजरा करण्याचे आदेश भाजपा कार्यकर्त्यांना होते. कॉलनीतील दत्तमंदिर चौकात झालेल्या कार्यक्रमाला अनंतराव आवर्जून उपस्थित होते. तसंही ते पक्षाच्या जवळपास प्रत्येक कार्यक्रमाला ते उपस्थित असायचे. आमच्या भागातील प्रचार त्यांची भेट घेतल्याशिवाय पूर्णच व्हायचा नाही. धीरज घाटेच्या आई-वडिलांच्या पंच्याहत्तरीचा कार्यक्रम झाला, त्याला अनंतराव उपस्थित होते. तीच आमची अखेरची भेट. कार्यक्रमाला आले तेव्हा अनंतरावांना म्हटलं, अनंतराव बसा. त्यावेळी ते मला म्हटले, तू म्हणतोयस म्हणून बसतो. नाहीतर अजूनही मी उभा राहू शकतो. आणि अनंतराव कितीही वेळ उभे राहू शकले असते, हे अगदी निश्चित.

वैयक्तिक आयुष्यात अनेक संकटांना त्यांना सामोरं जावं लागलं. अनेक दुःख पदरी आली. पण भेटल्यानंतर त्यांनी त्याचं रडगाणं कधीही गायलं नाही. कधी त्याबद्दल तक्रार केली नाही. वेगवेगळ्या कामांमध्ये त्यांनी स्वतःला गुंतवून ठेवलं. कायम कार्यरत राहिले. त्यांना स्वस्थ बसलेलं कोणीच पाहिलं नाही. देवाची साथ म्हणा किंवा दैवाची साथ म्हणा, अनंतराव शेवटपर्यंत ठणठणीत होते. वयाच्या ८६व्या वर्षीही एकटे रहायचे. स्वतःचं स्वतः करायचे. अगदी शेवटचे काही दिवस त्यांना थोडा त्रास झाला असेल तोच. त्यापलिकडे काही नाही. त्यांना आरोग्याचं वरदानच होतं म्हणा ना. खणखणीत बोलणं, अधून मधून तिरकस विनोद करण्याची वृत्ती आणि स्मरणशक्ती या गोष्टी अखेरपर्यंत कायम होत्या.

प्रचाराला मोठ्या संख्येनं कार्यकर्तेही मिळणं कठीण, झोपडपट्ट्या ऑप्शनला टाकणं किंवा उमेदवार पराभूत होणार हे माहिती असूनही जीव तोडून प्रचार करणं इथपासून अनंतराव पक्षासाठी झटत होते. त्यामुळे अनंतरावांना सध्याचे दिवस एकप्रकारे आनंद देणारेच म्हटले पाहिजे. एकीकडे धीरजनं प्रचंड मेहनतीनं बांधलेला आमचा वॉर्ड आणि संघटन कौशल्याच्या आधारावर जोडलेले असंख्य कार्यकर्ते आणि दुसरीकडे सलग दुसऱ्यांदा स्वबळावर केंद्रामध्ये सत्तेवर आलेला भारतीय जनता पक्ष… दोन से दोबारा हे दृष्य अनंतरावांनी ‘याचि देही याचि डोळा’ पाहिले.

लोकमान्यनगरमधील राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ आणि भारतीय जनता पार्टीचे तीन खंदे आधारस्तंभ गेल्या वर्षभरात काही महिन्यांच्या अंतराने मरण पावले. पहिले प्रा. शरद वाघ, दुसरे आमच्या भागात संघाचे काम रुजविणारे-वाढविणारे भालचंद्र कोल्हटकर तथा भालजी आणि आता अनंतराव जोशी. प्रत्येकाचा कॅनव्हास वेगळा. कामाचा आयाम वेगळा. कामाची व्याप्ती वेगळी. पण विचारांवर निष्ठा, समर्पित वृत्ती आणि कामाचा झपाटा एकसमान.

आयुष्यभर ज्या विचारासाठी खस्ता खाल्ल्या त्या विचाराला देशातील जनतेने बहुमताने आपलेसे केले आहे, स्वीकारले आहे, ही परिस्थिती अशा सर्व समर्पित कार्यकर्त्यांसाठी दिलासादायक अशीच आहे.

विनम्र आदरांजली...

... अखेर पोपटाने प्राण सोडला

लोकमान्य नगरच्या जॉगिंग पार्कमधील घटना

रविवारी मस्त सकाळी समोरच्या जॉगिंग पार्कमध्ये गेलो होतो. (फिरायला नव्हे. तिथे गोल गोल चकरा मारण्यात मला अजिबात रस नाही. आमच्या खेळण्याचं मैदान हडप करून त्यावर जॉगिंग पार्क करण्यात आल्यामुळं लहानपणापासूनच मला त्याबद्दल फार आपुलकी नाही. असो.) रथसप्तमीचे निमित्त साधून विवेकानंद सार्धशती समितीने सूर्यनमस्कारांचे आयोजन केले होते. त्यामुळे लोकमान्य नगरमधील बरीच मंडळी जॉगिंग पार्कमध्ये जमणार होती. आम्हीही त्यात होतोच.

जॉगिंग पार्कमध्ये प्रवेश केला. आजूबाजूचं वातावरण पाहिलं. सांघिक सूर्यनमस्कारांची तयारी सुरू होती. माईकची जुळवाजुळव केली जात होती. लोकांना एकत्र आणलं जात होतं. अशा परिस्थितीत वॉचमनच्या खोलीजवळ एकाच्या हातात पोपट दिसला. ज्याच्या हातात पोपट होता त्याचं नाव पद्मनाभ सहस्रबुद्धे. तो देखील तिथं सूर्यनमस्कारांसाठीच आला होता. पोपट हातात कसा काय, हे पाहण्याच्या उत्सुकतेनं पावलं तिथं वळली. पाहतो तर सहस्रबुद्धेंच्या हातात जखमी पोपट.  कुडकुडायला लावणाऱ्या थंडीमुळं पाय अगदी आखडलेले. अजिबात त्राण नसल्यामुळे तो पडूनच होता. शिवाय पंखातही बळ नसल्याचं जाणवत होतं. त्यामुळं थोडी देखील हालचाल करता येत नव्हती. 

सकाळी आल्यानंतर सहस्रबुद्धे यांना जॉगिंग पार्कमध्ये कुटीजवळ तो पोपट जखमी अवस्थेत आढळला. त्याच्या डोळ्याला जबर मार लागला होता. कदाचित कोणीतरी दगड मारल्यामुळं जखमी झाला असावा. त्याच्या डोळ्यातून रक्त आलं होतं. डोळा लालबुंद झाला होता. बहुधा तो डोक्यावर पडला असावा, त्यामुळं डोक्यावर अगदी अलगद हात लावला तरी तो ओरडत होता. त्याच्या वेदना पाहिल्यानंतर मग पक्षीमित्रांची शोधाशोध सुरू झाली. प्राणी आणि पक्ष्यांबद्दल फारसं प्रेम नसल्यामुळं त्यांचे नंबर्स माझ्याकडे नव्हतेच. मग महाराष्ट्र टाइम्समध्ये पर्यावरण आणि प्राणीमात्रांविषयी दमदार वार्तांकन करणाऱ्या चैत्राली चांदोरकर यांच्याशी संपर्क साधून त्यांच्याकडून श्री अनिल अवचिते आणि श्री राम भुतकर यांचे क्रमांक मिळविले. भूतकर हे पुण्याबाहेर होते. मात्र, त्यांनी दोन गोष्टी सांगितल्या. पोपटाला साखरेचे पाणी पाजायला आणि त्याला उन्हात नेण्यास सांगितले. असे केल्यामुळे पोपटाला थोडी तरतरी येईल, असे त्यांचे म्हणणे होते. त्यामुळं आम्ही दोन्ही गोष्टी तातडीनं केल्या.

पण चोच न उघडणाऱ्या पोपटाला साखरेचे पाणी कसे पाजायचे, हा आमच्या पुढील यक्षप्रश्न होता. त्याला पाणी पाजण्याच्या प्रयत्न केला पण तो फारसा यशस्वी होऊ शकला नाही. मग तसेच त्याला उन्हात घेऊन बसलो. बरं तो बेंचवर ठेवला तरी उजव्या बाजूला कलंडायचा. त्याला उभं राहता येत नव्हतं. तसंच तोलही सांभाळता येत नव्हता. मग राम भुतकर यांच्याशी संपर्क झाला. पोपटाला न्यायला कोण येईल, का हे त्यांनी दोन-तीन जणांशी बोलून पाहिलं. मात्र, सकाळ ही रविवारची असल्यामुळं लोकमान्यनगर जवळ कोणीच नव्हतं. त्यामुळं हतबल होऊन बसण्यापलिकडे काहीच हातात नव्हतं. 

दरम्यानच्या काळात जॉगिंग पार्कच्या वॉचमनने पोपटाला नेमकी कुठं जखम झालीय ते शोधून काढलं होतं. त्याच्या उजव्या पंखाखाली मोठी जखम झाली होती. तसंच त्यातून बरंच रक्त पिसांवर पसरलं होतं. त्यामुळं त्याचा जवळपास अर्धा जीव गेला होता. ते पाहून आमचा जीव हळहळला. तेवढ्यात मग कमलेश पाठकला तिथं बोलावून घेतलं. रस्त्यावरच्या अनेक भटक्या कुत्र्यांवर, कबुतरांवर आणि प्राणी पक्षांवर त्यानं उपचार केल्याच्या कथा मी ऐकल्या होत्या. मग त्याला बोलावून घेतलं. तो आणि कॉलनीतील बारावीत शिकणाऱ्या दोन कन्यका थोड्या वेळेत तिथं आले. त्या कन्यकांनी बरोबर प्राणी-पक्ष्यांसाठी उपयुक्त असलेलं कोणतं तरी मलम आणलं होतं. मग रुमालावर मलम घेऊन पोपटाच्या जखमेवर लावण्यात आला. 

 

 

एव्हाना बराच वेळ ऊन खाल्ल्यामुळं पोपटात तरतरी येऊ लागली आहे, असं वाटत होतं. दोन-चारदा चो चोच उघडून ओरडलाही होता. चोच उघडू लागल्यामुळं साखरेचे पाणी पाजण्याचे प्रयत्न पुन्हा सुरू झाले. दरम्यानच्या काळात काटा नवापर्यंत आला होता. त्यामुळं अनेक जण तिथून गेले. मग मी, कमलेश, बारावीच्या दोन कन्यका आणि वॉचमनची बायको इतकेच लोक आम्ही तिथं उरलो. अनेक बघेही पोपटाशी बोलून आणि चौकशी करून निघून गेले होते. आता ह्याचं करायचं काय, हा प्रश्न आमच्यासरमोर होता. कारण व्हेटरनरी डॉक्टर ११ वाजता येणार होते आणि पक्षीमित्र येणार, का ते देखील कळत नव्हतं.

अखेर लव्ह बर्ड्स पाळलेले असल्यामुळं त्या पोपटाला वॉचमनच्या इथंच सुखरूप ठेवलं आणि ११ वाजता डॉक्टरकडे नेऊ, या हिशेबानं आम्ही घरी परतलो. साधारण दहा-पंधरा मिनिटं झाली असतील तेवढ्या पक्षीमित्र अजित कुलकर्णी यांचा फोन आला. ते आरपीएफमध्ये पोलिस आहेत व हौसेखातर पक्षीमित्र म्हणून काम करतात. आम्ही दोघं जॉगिंग पार्कमध्ये गेलो. तेव्हा त्याची हालत आणखीनच बिघडली होती. त्याच्या डोळ्यातून जास्त रक्त वाहिलं होतं. आणि काही मिनिटांपूर्वीची तरतरी दिसत नव्हती. मग त्याला एका मोठ्या कापडी पिशवित ठेवून कुलकर्णी यांनी कात्रजच्या उद्यानाकडं प्रयाण केलं.

पोपटाचा विषय तिथंच थांबला आणि मग नित्यकर्म करण्यात गुंतून गेलो. पोपटाचं काय झालं असेल, असा विचार एक-दोनदा मनात आला होता. पण फोन करायचं नेमकं राहून गेलं. ऑफिसात आल्यावर कुलकर्णींना फोन केला. पोपट बरा आहे ना… हा माझा प्रश्न. समोरून उत्तर येतं, नाही हो तो पोपट कात्रजला जाताना वाटेतच मेला. प्राणी पक्ष्याबद्दल फारसं प्रेम नसलं आणि अगदी दोन-तीन तासच त्या पोपटाबरोबर घालविले असले तरीही पोपट मेल्याचं ऐकल्यानंतर खूपच वाईट वाटलं. तो जगला असता तर धावपळ सार्थकी लागली असती असं वाटलं. असो… शेवटी प्रयत्न करणंच आपल्या हातात आहे वगैरे गोष्टी मान्य केल्या तरी एक बोच मनात कायम आहे, पोपटाचा जीव वाचवू न शकल्याची...